Có những câu nói nghe tưởng như khôn ngoan, nhưng lại là cái còng trói vô hình của cả một nền văn hoá.
“Im lặng chịu đựng cũng là một dạng khôn ngoan.”
Câu nói đó đã được truyền từ đời này sang đời khác, đi qua bao nhiêu công sở, gia đình, và nhà máy. Người ta dùng nó để ca ngợi sự nhẫn nhịn, tôn vinh khả năng “giữ mình”, và đôi khi, để hợp lý hoá cả những điều sai trái đang diễn ra trước mắt.
Thế nhưng, chính những lời dạy nghe có vẻ điềm tĩnh ấy lại khiến biết bao người tốt mòn dần, khiến bao nhiêu tổ chức trở nên trì trệ. Khi người giỏi chọn im lặng, khi người trung thực chọn chịu đựng, khi người nhìn thấy vấn đề lại không nói ra vì sợ bị ghét, bị cô lập, hay bị xem là “thiếu khôn ngoan” – thì điều gì còn lại? Còn lại là một hệ thống vận hành bằng sự sợ hãi, chứ không phải bằng sự thật.
Tôi từng thấy điều này lặp đi lặp lại trong các nhà máy: công nhân biết máy hư, biết quy trình có lỗi, nhưng không ai nói. Họ sợ bị mắng, sợ bị quy là “chỉ trích cấp trên”, sợ bị đánh giá là “gây rối”. Có người thì nói, nhưng nói một lần rồi bị gạt đi, nên họ không nói nữa. Dần dần, những người chăm chỉ nhất lại trở thành người im lặng nhất. Họ làm đúng phần việc của mình, không va chạm, không tranh cãi, và cũng không còn kỳ vọng gì vào thay đổi.
Đó không phải là khôn ngoan. Đó là một dạng kiệt sức tinh thần khi người ta hiểu rằng nói cũng chẳng để làm gì. Và khi sự im lặng ấy lan rộng, tổ chức bắt đầu mất đi khả năng tự chữa lành. Bởi mọi vấn đề, khi không được nói ra, sẽ không bao giờ được giải quyết. Nó chỉ nằm im dưới bề mặt, âm ỉ như rỉ sét trong lòng thép, cho đến khi một ngày, toàn bộ cấu trúc gãy sập.
Trong những buổi họp đánh giá, tôi từng nghe có người nói với đồng nghiệp: “Thôi, im đi cho yên chuyện. Ở đây ai nói cũng vậy thôi.” Câu nói tưởng nhẹ, nhưng thật ra là tuyên ngôn đầu hàng. Một tổ chức không thể tiến bộ nếu phần lớn thành viên đã từ bỏ quyền được nói. Khi sự im lặng trở thành chuẩn mực, người ta không còn tìm cách làm đúng nữa, mà chỉ tìm cách “đừng làm sai.” Và khi ai cũng chỉ cố gắng tránh sai, thì không còn ai dám sáng tạo, không còn ai dám cải tiến.
Im lặng có thể là trí tuệ, nhưng chỉ khi nó xuất phát từ sự chủ động từ lòng bình tĩnh và hiểu biết. Còn nếu im lặng vì sợ, vì áy náy, vì nghĩ rằng “nói ra cũng vô ích,” thì đó không phải là khôn ngoan, mà là tự xoá mình. Người trưởng thành không phải là người chịu đựng giỏi nhất, mà là người biết lúc nào cần nói, lúc nào cần dừng, và lúc nào nên rời đi.
Nhiều người vẫn nhầm lẫn giữa “bình tĩnh” và “chịu đựng”. Họ nghĩ rằng không phản ứng là biểu hiện của sự mạnh mẽ. Nhưng thật ra, bình tĩnh không có nghĩa là nín lặng. Bình tĩnh là khi ta có thể nhìn thẳng vào điều sai, mà không mất đi sự sáng suốt. Còn chịu đựng trong im lặng chỉ vì sợ hãi hay vì quen, đó là cách chấp nhận điều bất công như một phần tự nhiên của cuộc sống.
Trong thế giới sản xuất, người ta nói nhiều về “Continuous Improvement” cải tiến liên tục. Nhưng cải tiến chỉ có thể xảy ra khi có phản hồi trung thực. Nếu mọi lỗi đều bị che giấu bằng im lặng, nếu mọi bất hợp lý đều được gói lại bằng hai chữ “nhẫn nhịn”, thì Kaizen cũng chỉ là khẩu hiệu treo tường. Không có tổ chức nào có thể học hỏi khi chính những người trong đó bị dạy rằng “nói ra là dại”.
Có một anh công nhân tôi từng gặp ở xưởng linh kiện. Anh kể rằng trước đây, mỗi khi thấy dụng cụ để sai vị trí, anh đều tự sửa, không nói ai, vì “nói cũng chẳng ai nghe.” Một lần, anh im lặng mà dọn xong, thì người sau lại để sai chỗ khác. Cứ thế, lỗi lặp lại, và cả dây chuyền chậm đi. Một hôm, anh quyết định ghi lại bằng hình ảnh, kèm thời gian bị trễ do phải đi tìm dụng cụ. Anh không đổ lỗi, chỉ trình bày số liệu. Lần này, tổ trưởng mới giật mình: “Tụi mình đang mất 15 phút mỗi ca chỉ vì cái kìm không để đúng chỗ.” Từ đó, khu vực đó bắt đầu làm shadow board.
Chỉ một người nói, nhưng nói đúng lúc, đúng cách đã thay đổi cả khu.
Nếu hôm đó anh vẫn im, xưởng vẫn hoạt động như cũ, trôi đi trong cảm giác “đâu có gì nghiêm trọng.”
Cái đáng sợ nhất trong mọi hệ thống không phải là sai lầm, mà là sự im lặng kéo dài.
Đôi khi, người ta khen im lặng là “giữ được hoà khí.” Nhưng hoà khí thật không đến từ sự nín nhịn, mà từ khả năng đối thoại trong tôn trọng. Một tổ chức lành mạnh không phải nơi không có xung đột, mà là nơi người ta dám nói điều khó nghe mà không sợ bị loại trừ. Nếu bạn phải kìm nén để được ở lại, thì đó không còn là nơi dành cho bạn.
Tôi không cổ vũ việc ai cũng phải lên tiếng mọi lúc, vì có những lúc im lặng là lựa chọn khôn ngoan. Nhưng sự khác biệt nằm ở chỗ: bạn chọn im lặng, hay bạn bị buộc phải im lặng. Im lặng để quan sát, để lắng nghe, để hiểu thêm trước khi phản ứng đó là sức mạnh. Nhưng im lặng để né tránh, để tồn tại, để không bị ghét đó là sự thoái lui.
Có người nói, “Tôi chịu được mà, không sao đâu.” Nhưng chịu được không có nghĩa là nên chịu. Không phải nỗi đau nào cũng cần được hóa giải bằng im lặng. Có những thứ, nếu không nói ra, sẽ thành thói quen cam chịu. Và khi cam chịu trở thành văn hoá, thì tổ chức ấy chỉ còn lại những người biết cúi đầu, chứ không còn ai dám ngẩng lên để cải tiến.
Sự khôn ngoan thật sự không nằm ở việc bạn có thể chịu đựng bao lâu, mà ở việc bạn hiểu rõ điều gì không còn đáng để chịu đựng.
Một người có trí tuệ không phải là người im lặng mãi, mà là người biết mình đang im lặng vì điều gì.
Khi bạn im lặng mà lòng vẫn sáng, vẫn biết mình đang làm vì điều đúng, thì đó là bình an.
Nhưng khi bạn im lặng mà lòng bắt đầu co lại, bắt đầu sợ, bắt đầu thấy mình nhỏ bé đó là lúc cần nói.
Bởi nếu những người tốt không nói, kẻ xấu không cần làm gì cũng thắng.
Và cái hệ thống vốn cần thay đổi sẽ tiếp tục sống sót, được bảo vệ bởi chính sự “khôn ngoan” của những người im lặng.